Czerniak złośliwy jest nowotworem wywodzącym się z melanocytów (komórek wytwarzających barwnik). Czerniak daje wcześnie przerzuty i nieleczony jest w stanie w bardzo krótkim czasie doprowadzić do zgonu. Pacjenci z przerzutami odległymi przeżywają średnio jedynie 8 miesięcy! Jak chronić skórę i uniknąć choroby? Jak rozpoznać podejrzaną zmianę skórną?
Definicja czerniaka
Pełna nazwa schorzenia to czerniak złośliwy (łac. melanoma malignum), chociaż tak naprawdę łagodna forma tego nowotworu nie istnieje. Sama nazwa zatem ma już wyraźnie podkreślać, jak bardzo niebezpieczną jednostkę chorobową stanowi czerniak.
Czerniak stanowi tylko 4% wszystkich nowotworów złośliwych skóry, ale odpowiada aż za 80% zgonów stanowiących skutek dermatologicznych chorób nowotworowych.
Czerniak jest złośliwym nowotworem z komórek barwnikowych, który pojawia się na skórze, błonach śluzowych (m.in. jamy ustnej, sromu czy przewodu pokarmowego), jak i błonie naczyniowej oka. Bardzo wcześnie daje przerzuty, przeważnie najpierw zmianami dotknięte są lokalne węzły chłonne, później m.in. wątroba, szkielet i mózg. Czerniak występuje z równą częstotliwością u kobiet i mężczyzn, najczęściej dotyka osoby w przedziale wiekowym 30 – 70 lat, ale może pojawić się również u małych dzieci czy niemowlaków. Czerniak rozpoznany wcześnie, w I stadium bez przerzutów, jest całkowicie uleczalny w 95% przypadków. Rokowanie wygląda zgoła odmiennie w IV stadium z przerzutami odległymi. To pokazuje, jak ważne są samokontrola i regularne profilaktyczne badanie dermatoskopowe u lekarza dermatologa.
Czynniki ryzyka:
Ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe (UV) stanowi najpoważniejszy czynnik ryzyka rozwoju czerniaka. Czerniak występuje często u ludzi rasy białej w szerokościach geograficznych o dużym obciążeniu słonecznym, natomiast stanowi rzadkość u osób z bardzo ciemną karnacją. W przypadku czerniaka z plamy soczewicowatej, który najczęściej pojawia się na twarzy, grzbietach rąk czy przedramionach – podstawową rolę w rozwoju odgrywa dawka kumulatywna promieniowania UV, czyli oddziałująca na skórę przez całe życie. W pozostałych przypadkach czerniaka, które typowo pojawiają się na częściach ciała przykrytych przez ubrania, tylko okazjonalnie wystawianych na promieniowanie UV – ryzyko jego rozwoju wzrasta, w szczególności gdy dochodzi do ciężkich oparzeń słonecznych, (dotyczy to m.in. 2 najczęstszych typów, czerniaka szerzącego się powierzchownie oraz guzkowego). Zjawisko to zaobserwowano np. u „miastowych”, którzy okazjonalnie intensywnie się opalają i częściej chorują na czerniaka od np. gospodarzy rolnych, którzy regularnie, całe życie są narażeni na promieniowanie UV, ale w mniejszych dawkach. Osobami szczególnie narażonymi na szkodliwe działanie UV są niemowlęta, dzieci i osoby w wieku dojrzewania. Ryzyko rozwoju czerniaka w ciągu całego życia wzrasta aż 38-krotnie jeżeli dojdzie do oparzenia słonecznego u dziecka, które ma wyjątkowo wrażliwą skórę i ok. 80 lat życia przed sobą. Dodatkowo należy wspomnieć, o znacznie podwyższonym ryzyku rozwoju czerniaka u osób korzystających z solariów. W solarium korzysta się głównie z promieniowania UVA, wykorzystując efekt szybkiej pigmentacji bez rumienia. Niestety promieniowanie UVA wnika głębiej do skóry od UVB, odpowiada za stres oksydacyjny i w bardzo dużym stopniu przyczynia się do wzrostu ryzyka czerniaka. Dodatkowo promieniowanie UVA (w przeciwieństwie do UVB) nie powoduje zgrubienia naskórka co oznacza, że w solariach nie możemy się „zahartować” na potencjalnie wzmożoną ekspozycję słoneczną na urlopie (efekt taki daje naturalne słońce).
Predyspozycja genetyczna odgrywa ważną rolę w przypadku ok. 10% zachorowań na czerniaka. Genami wysokiego ryzyka są w szczególności geny CDKN2A, CDK4.
Zmiany prekursorowe jak znamiona melanocytowe, znamiona dysplastyczne czy znamiona wrodzone mogą przeobrazić się w czerniaka. W przypadku znamion melanocytowych wrodzonych przekraczających 20 cm ryzyko rozwoju czerniaka w ciągu życia szacowane jest na 5%. Grupami ze znacznie zwiększonym ryzykiem czerniaka są również osoby, które mają liczne znamiona melanocytowe (≥ 100) i osoby z zespołem znamion atypowych/dysplastycznych (≥ 5 znamion atypowych jak i ≥ 50 „zwykłych” znamion melanocytowych).
Pozytywny wywiad na czerniaka – ryzyko rozwoju czerniaka jest podwyższone zarówno, gdy dana osoba miała czerniaka w przeszłości i gdy krewny I. stopnia chorował na czerniaka.
I i II fenotyp skóry – osoby z jasnym kolorem skóry, włosów, oczu i piegami – osoby, które łatwo ulegają oparzeniom słonecznym i opalają się z dużym trudem lub w ogóle – odznaczają się znacznie zwiększonym ryzykiem rozwoju czerniaka.
Immunosupresja – osoby po przeszczepach, w trakcie chemioterapii muszą być regularnie kontrolowane w kierunku czerniaka czy innych chorób nowotworowych skóry.
Jak rozpoznać czerniaka/ zmianę przednowotworową?
Czerniak w 60% przypadków pojawia się na skórze de novo, czyli na zdrowej, uprzednio niezmienionej tkance. Pojawia się nagle i szybko rośnie, zmienia się.
W 40% przypadków czerniak rozwija się ze zmian prekursorowych. W takiej sytuacji obserwujemy niepokojące przeobrażenia zachodzące w uprzednio stabilnej zmianie skórnej. Celem opisania zmian makroskopowych (widocznych gołym okiem) korelujących z rozwijaniem się czerniaka, można skorzystać z metody ABCDE, na którą składają się kryteria przedstawione w tabeli poniżej:
A (z ang. asymmetry) asymetria (np. znamię „wylewające” się na jedną stronę)
B (z ang. border) brzeg nieregularny (np. przez poszarpanie, obecność pseudopodiów, bądź nieostro odgraniczony)
C (z ang. color) więcej jak 1 koloryt (np. znamię brązowe z czarnymi/ białawymi strukturami)
D (z ang. diameter) średnica (zmiany powyżej 5 mm)
E (z ang. elevation/ evolution) początkowo opisywane jako uniesienie, jednakże uwzględnienie ewolucji znamienia jest zasadniejsze, ponieważ może służyć jako kryterium wczesne rozpoznania zmiany podejrzanej; obserwuje się postępujące zmiany zachodzące w znamieniu (kształtu/ granic/ barwy/ wielkości) oraz niepokojące objawy jak owrzodzenie, strupek, krwawienie czy swędzenie
W ramach samokontroli, pacjenci powinni zwrócić uwagę na nowe znamiona, które przed laty były niewidoczne i które potencjalnie mogą szybko rosnąć oraz zacząć wykazywać kryteria z metody ABCDE. Również znamiona obecne od lat, które nagle zaczęły się zmieniać, są niespokojne i wykazują niepokojące zmiany opisane w uprzednio wspomnianej metodzie ewaluacyjnej, powinny u pacjenta wzbudzić niepokój i skłonić go do celowanej kontroli u dermatologa, który ustali ostateczne rozpoznanie kliniczne. Lekarz dermatolog w tym przypadku obejrzy dokładnie zmianę za pomocą dermatoskopu, urządzenia podobnego do mikroskopu, które umożliwia uzyskanie wystandaryzowanych obrazów i ocenę specyficznych struktur morfologicznych/ cech danej zmiany.
Dermatoskopia może nas również uchronić przed niepotrzebnymi operacjami.
Dermatoskopia umożliwia odpowiednie zakwalifikowanie zmiany skórnej. Dzięki tej metodzie, wiele makroskopowo (ocenianych za pomocą wzroku) podejrzanych zmian, może zostać zdiagnozowanych jako zmiany w 100% łagodne, dzięki czemu pacjent może uniknąć niepotrzebnego zabiegu chirurgicznego i związanego z tym obciążenia i innych skutków ubocznych (np. blizny pooperacyjnej).
Jeżeli na podstawie wywiadu i oceny dermatoskopowej lekarz dermatolog oceni zmianę jako znamię atypowe, tzn. podejrzane o nowotworzenie, będzie konieczne chirurgiczne usunięcie zmiany z niewielkim marginesem zdrowych tkanek. Dopiero badanie histopatologiczne pozwala na ostateczne rozpoznanie zmiany i określenie najważniejszego czynnika rokowniczego, czyli grubości czerniaka (jak daleko w głąb sięga zmiana).
Jak się chronić przed czerniakiem?
W ramach profilaktyki pierwotnej, kluczowe znaczenie ma ochrona przed ekspozycją na promieniowanie UV naturalne oraz sztuczne. Latem, w godzinach 11.00 – 15.00, powinniśmy konsekwentnie unikać przebywania na słońcu, ze względu na jego największą aktywność. Jeżeli jesteśmy wystawieni na promieniowanie słoneczne, najskuteczniejszą ochronę zapewni nam noszenie odpowiednich ubrań i nakryć głowy (ochrona tekstylna). Jeżeli nie ma takiej możliwości, powinniśmy zabezpieczyć skórę przez stosowanie preparatów przeciwsłonecznych z filtrem SPF co najmniej 30 co 2 h i ponownie każdorazowo po kąpieli, pływaniu, wycieraniu ręcznikiem czy intensywnym spoceniu się. Krem do ochrony przed słońcem powinniśmy aplikować w ilości 2 mg / cm2, co oznacza, że do ochrony ciała osoby dorosłej potrzeba zatem ok. 36 gramów (ok. 6 łyżeczek) kremu przeciwsłonecznego. Poza odpowiednią ochroną skóry latem, kolejnym bardzo ważnym elementem prewencji jest rezygnacja z korzystania z solarium.
Powyższe uwagi odnośnie ochrony przed promieniowaniem UV, tyczą się w szczególności niemowląt, dzieci i osób w wieku dorastania, które są szczególnie predysponowane do rozwoju czerniaka pod wpływem ultrafioletu. Do zaleceń powinni się jednak stosować wszyscy, także osoby dorosłe.
Jak często należy wykonywać badanie dermatoskopowe?
W ramach profilaktyki wtórnej zalecane są:
Regularna kontrola dermatoskopowa całego ciała przez lekarza dermatologa co najmniej 1 raz w roku (ze względu na przeważające jasne fenotypy skóry w Polsce); u osób z bardzo ciemną karnacją badanie dermatoskopowe powinno zostać wykonane przynajmniej raz na 2 lata).
Celowana kontrola dermatoskopowa przez lekarza dermatologa powinna zostać wykonana w każdym przypadku, gdy pacjent w ramach samokontroli zaobserwuje nowopowstałą, podejrzaną zmianę na ciele (de novo), bądź od dłuższego czasu obecna zmiana skórna nagle zacznie się zmieniać. Do oceny znamion w ramach samokontroli pacjent może skorzystać z kryteriów wczesnego rozpoznania w ramach metody ABCDE. W tym wypadku pacjent zgłasza się do lekarza z podejrzanym „pieprzykiem”, następuje celowana kontrola zmiany i na podstawie obrazu dermatoskopowego zostają podjęte decyzje w przedmiocie sposobu leczenia.
Czy wyrywanie włosów z „pieprzyka” jest niebezpieczne?
Włosy stosunkowo często są obserwowane w obrębie znamion melanocytowych wrodzonych. Dobra wiadomość jest taka, że podobnie jak chirurgiczne usuwanie znamion tak i usuwanie włosa ze znamienia np. poprzez jego wyrwanie, nie niosą ze sobą znacznego wzrostu ryzyka nowotworzenia.
Czy czerniak zawsze zagraża naszemu życiu i jak wygląda dalsza diagnostyka oraz leczenie?
Czerniak złośliwy nawet w początkowym stadium jest chorobą zagrażającą naszemu życiu, jednak jeżeli zostanie odpowiednio wcześnie wykryty, rokowania dla pacjentów są bardzo dobre. Jak wcześniej wspomniano, czerniaki o małej grubości i bez przerzutów są w większości przypadków w pełni uleczalne (w 95% przypadków). Sytuacja zmienia się diametralnie, gdy czerniak w głąb przekracza 1 mm oraz daje przerzuty – wtedy mamy do czynienia z bardzo poważnym stanem. Pacjenci z przerzutami odległymi przeżywają średnio tylko 8 miesięcy.
Pierwszym i najważniejszym parametrem, jaki określa się po wycięciu czerniaka i przeprowadzeniu badania histopatologicznego jest grubość guza – ten parametr razem z brakiem bądź obecnością owrzodzenia determinuje dalsze podejście diagnostyczno-terapeutyczne. Jeżeli to tylko możliwe, zawsze dąży się do chirurgicznego usunięcia guza pierwotnego i jego przerzutów. W przypadku czerniaków z grubością powyżej 1 mm, będą konieczne: biopsja węzła wartowniczego, ewentualnie limfadenektomia, margines wycięcia dookoła guza 1cm lub 2cm, szeroka diagnostyka obrazowa, ewentualnie także terapia ogólnoustrojowa pod postacią leków celowanych, immunoterapeutyków bądź chemioterapii, radioterapia i inne dalsze procedury. Zaawansowane leczenie czerniaka odbywa się zgodnie z konsensusem postępowania ustalanym w ramach konferencji nowotworowej, w których uczestniczą nie tylko dermatolodzy, ale również onkolodzy, chirurdzy, radiolodzy czy radioterapeuci. W tym wypadku dalsze działania diagnostyczne i terapeutyczne są dobierane indywidualnie do każdego konkretnego przypadku klinicznego.
Podstawowe zasady skutecznej ochrony przed czerniakiem:
- Ochrona przed promieniowaniem słonecznym. Unikanie przebywania na słońcu w czasie jego największej aktywności (zwłaszcza latem w godzinach 11.00 – 15.00), noszenie odpowiednich ubrań i nakryć głowy (ochrona tekstylna). Stosowanie preparatów przeciwsłonecznych z filtrem SPF co najmniej 30 co 2 h i każdorazowo po kąpieli lub pływaniu (aplikacja preparatu w ilości 2 mg / cm2 – do ochrony ciała osoby dorosłej potrzeba zatem około 36 gramów (ok. 6 łyżeczek) kremu przeciwsłonecznego). Rezygnacja z solarium.
- Regularna samokontrola znamion.
- Kontrola dermatoskopowa całego ciała przez lekarza dermatologa co najmniej raz na rok bądź wcześniej w przypadku pojawienia się/ wystąpienia niepokojących zmian/ objawów (celowana kontrola dermatoskopowa).
dr n. med. lek. Michał Torz
specjalista dermatologii i wenerologii